'Ιων Δραγούμης: Αντι - ιμπεριαλισμός, αντικαπιταλισμός, σοσιαλισμός

 

«Αισθάνομαι τώρα συμπάθεια, δηλαδή συμπόνοια, σαν πόνο για τους ανθρώπους που εργάζονται με μεροδούλι για να ζήσουν, και για όλους εκείνους, άνδρες, γυναίκες και παιδιά που δυσκολεύονται από χρήματα και δυστυχούν. Νοιώθω δυνατά τώρα την ανάγκη του συνασπισμού των εργατών και των εργατικών για να επιτύχουν μεγαλήτερα μεροδούλια και λιγότερες ώρες δουλειάς. Άλλοτε η αντιπάθεια μου για τον ευδαιμονισμό και τα ιδανικά του σοσιαλισμού, του θεωρητικού, με έκαναν να κλείνω τα μάτια στη δυστυχία του ανθρώπου. Μα τώρα ξέρω καλήτερα τον κόσμο. Βέβαια σε αυτή την αντιπάθεια συντελούσε κάποιος φόβος για την αλλαγή των άλλων ιδανικών, προπάντων των εθνικών, όλου του παλαιού πατροπαράδοτου καθεστώτος, από τα ιδανικά του σοσιαλισμού. Μα τώρα βλέπω πόσο ανάγκη είναι ο σοσιαλισμός, προπάντων χωρίς θεωρίες...

Φύλλα Ημερολογίου Τόμος ΣΤ, σελ. 8-9

Οι Άγγλοι όπου και αν βρίσκονται νομίζουν τον ευατό τους κυρίους της γης, νομίζουν πως τους ανήκει και όλοι οι άλλοι λαοί πρέπει να τους σέβονται και να τους υπακούουν. Και θέλουν η κυριαρχία τους η γεωγραφική να είναι πραγματική, όχι πνευματική μονάχα.

Φύλλα Ημερολογίου Τόμος ΣΤ, σελ. 16

...Η καθαριότητα του αγγλικού πολιτισμού δεν μπορούσε να μην φανερωθεί και δώ, όπως και η ανάγκη να επιβάλει παντού, όπου έχει μέσα επιβολής, τη δική του αντίληψη για το καλό του ανθρώπου.

Φύλλα Ημερολογίου Τόμος ΣΤ, σελ. 7

Όπως μας επείνασε εμάς τους Έλληνες η Αγγλογαλλία για να μας αναγκάσει να κάνουμε ό,τι ήθελε αυτή, έτσι πεινάει τώρα τους Μπολσεβίκους και τους Γερμανούς της Αυστρίας. Μεταχειρίζεται την πείνα σαν εκβιαστικό μέσο και διακηρύττει την ελευθερία των λαών να κανονίζουν τις υποθέσεις τους όπως θέλουν.

Φύλλα Ημερολογίου Τόμος ΣΤ, σελ. 24 

Γινόμαστε επαναστάτες όλοι μας, αναρχικοί, όσο μας κρατούν εδώ πέρα. Εκτός από μερικούς που είναι συμβιβαστικοί ή υπολογιστικοί.

Φύλλα Ημερολογίου Τόμος ΣΤ, σελ. 32

Όταν οι Γάλλοι λέν ότι πάν στο Μαρόκο από καλοσύνη τους και από μεγαλοψυχία, για να πολιτίσουν τους Μαροκινούς, πώς δεν ντρέπονται; Πώς μπορούν να φανταστούν ότι τους πιστεύουμε; Πολλή ψευτιά περιέχει η γλώσσα των κυβερνητών και της τάξης που διοικεί. Γίνομαι, μα τον θεό, σοσιαλιστής και αναρχικός. Πιο αληθινά μιλούνε τούτοι. Μιλούν σύμφωνα με όσα πιστεύουν.

Φύλλα Ημερολογίου Τόμος ΣΤ, σελ. 32

Οι δημοκρατικοί νικητές, Αγγλία και Γαλλία, χτύπησαν την αυτοκρατορία και τον δεσποτισμό των αντιπάλων τους Γερμανών, και τώρα που έπεσε ο δεσποτισμός χτυπούν τον σοσιαλισμό των Γερμανών (και των Ρώσων) γιατί τον φοβούνται για τον ευατό τους όσοι διοικούν στην Αγγλία και Γαλλία δηλαδή οι δημοκρατικοί κεφαλαιοκράτες.

Φύλλα Ημερολογίου Τόμος ΣΤ, σελ. 33

Βαρέθηκα όλους τους ιμπεριαλισμούς και τα επιχειρήματα τους, βαρέθηκα όλους τους διπλωμάτες και την διανοητικότητα τους. Είμαι πιο κοντά στους λαούς και στα αισθήματα τους, είτε εθνικιστικά είτε σοσιαλιστικά. Μ΄αρέσει να θέλουν να κρατήσουν τη διαφορά που ο καθένας τους αισθάνεται πως έχουν από τους άλλους λαούς. Μ΄αρέσει να συλλογίζονται και το ψωμί τους. Είναι αληθινά αισθήματα. Μ΄αρέσει να μη σκοτίζομαι για παρά πέρα, ιμπεριαλιστικά σχέδια, μ΄αρέσει η αδελφότητα που αισθάνονται αναμεταξύ τους οι λαοί σαν άνθρωποι, μ'αρέσει ο Γάλλος να βλέπει τον Γερμανό σαν αδελφό, σαν όμοιο του, σαν άνθρωπο, να βλέπει την διαφορά του αλλά και να μην τον βρίζει, να μην τον περιφρονεί. 

Φύλλα Ημερολογίου Τόμος ΣΤ, σελ. 41

Ο τρόπος που με μεταχειρίστηκαν και με μεταχειρίζονται οι κυβερνήσεις της Αγγλίας και Γαλλίας, εμένα το άτομο στον κόσμο, το άτομο χωρίς δικό μου κράτος να με προστατέψει, μ΄έκαμε να σιχαθώ ολότελα τις κυβερνήσεις και τα κράτη που και πριν τα σιχαινόμουν, και μ΄έκαμε να συμπαθήσω τους σοσιαλιστές που αποδοκιμάζουν τα κράτη όπως είναι τώρα οργανωμένα στην κεφαλαιοκρατία, και τους αναρχικούς που δεν θέλουν κράτη καθόλου. Και μούρχεται να συμμαχήσω μαζί τους.

Φύλλα Ημερολογίου Τόμος ΣΤ, σελ. 43

Το λάθος των κοντόφθαλμων, σαν πάντα, πολιτικών, διπλωματών και των αγράμματων εφημεριδογράφων της Αγγλογαλλίας και των παραρτημάτων τους (Ελλάδα κτλπ) είναι πως φαντάζονται πως ο μπολσεβικισμός είναι ρωσικό προϊόν. Όταν ακούω, άξαφνα, πως πήραν οι μπολσεβίκοι το Κίεβο φαντάζονται χιλιάδες μουζίκους και εργάτες της Μόσχας κατεβαίνοντας από εκεί και μπαίνοντας στη πρωτεύουσα της Ουκρανίας. Δεν μπορούν να νιώσουν (γιατί και τι νιώθουν σωστά;) πως οι μπολσεβίκοι που επικράτησαν στο Κίεβο ήταν ντόπιοι, Ουκρανοί. Γίνεται αγροτική επάνασταση στη Ρουμανία και οι γνωστοί μας πολιτικοί, διπλωμάτες και δημοσιογράφοι φωνάζουν «οι μπολσεβίκοι μπήκαν στη Ρουμανία». Τώρα συσκέπτονται τα μεγάλα κεφάλια του συνεδρίου της ειρήνης, αν πρέπει να εγκαταστήσουν γύρω τριγύρω από τη Ρωσία υγειονομική ζώνη (un cordon sanitaire) για να εμποδίσουν τον μπολσεβικισμό, σα να ήταν μικρόβιο πανούκλας ή χολέρας ή γρίππης, να πηδήσει από πάνω από τα σύνορα της Ρωσίας να πάει να μολύνει τα καθαρά και υγιεινά γειτονικά κράτη. Μπορεί να αποφασίσουν να επιβάλουν και κάθαρση (καραντίνα) 30 ή 40 ημερών σε όσους έρχονται από την Ρωσία. Πρέπει να εγκαταστήσουν και ιδιαίτερο είδος λιμοκαθαρτήρια ή πουργατόρια για κείνους που έρχονται από εκεί και μπαίνουν στα καθάρια κράτη τους. Ποίος ξέρει; Μα δεν είναι ηλίθιοι αυτοί οι ανθρώποι; Σάματι αν οι όροι της ζωής δεν είναι τόσο άθλιοι όσο είναι στη Γαλλία, Ιταλία ή Αγγλία, δεν θα γεννηθεί αυτόματα μπολσεβικισμός στις χώρες τούτες; Μήπως αν οι αισχροκερδείς εμπορευόμενοι και κεφαλαιοκράτες εξακολουθούν να λυμαίνονται τα κράτη αυτά και κάνοντας τους λαούς να πεινούν και να κακοπερνούν, δε θα φυτρώσει μόνος του ο μπολσεβικισμός; Τι άλλο είναι ο μπολσεβικισμός, βρε αθεόφοβοι, παρά καθαρός και άκρατος σοσιαλισμός που κάνει κράτος δημοκρατικοσοσιαλιστικό; Αν θέλετε να γλυτώσετε από το μπολσεβικισμό, τι υποστηρίζεται τους αισχροκερδείς; Τι αφήνετε τους λαούς σας να ψοφούν από την πείνα; Τι τους επιβάλλεται βάρη οικονομικά αβάσταχτα, ασήκωτα; Τι κάνετε χρέη δυσθεώρητα; Τι εξακολουθείτε να εφαρμόζεται τα ιμπεριαλιστικά δαπανηρά σας σχέδια; Τι πηγαίνετε με στρατούς και στόλους στη Ρωσία για να πολεμήσετε τον μπολσεβικισμό που τον θέλουν οι Ρώσοι γιατί έτσι θέλουν; Αν θέλετε να πολεμήσετε τον μπολσεβικισμό στον τόπο σας, τι κάνετε εκστρατείες στην απέραντη Ρωσία, που ούτε ο Βοναπάρτης δεν κατάφερε να υποτάξει, για να πολεμήσετε το μπολσεβικισμό της; Για να πολεμήσετε αποτελεσματικά τον μπολσεβικισμό στον τόπο σας, πάψτε να τον πολεμάτε στη Ρωσία. Δεν το νοιώθετε ω καρίσιμοι σινιόροι; 

Φύλλα Ημερολογίου Τόμος ΣΤ, σελ. 44 - 45

Σε τι εποχή ζούμε! Σήμερα διάβασα στο ερημητήριο μου τις εφημερίδες. Η Ρωσία, αφού έκαμε την ριζοσπαστικότερη κοινωνική επανάσταση, παλεύει μεταξύ της και με την ξενική επέμβαση. Έλληνες και Γάλλοι στρατιώτες πολεμούν στην Οδέσα. Μακάρι να τσακιστούν από τους μπολσεβίκους. Άγγλοι και Γάλλοι στον Αρχάγγελο. Γάλλοι στην Ουκρανία. Οι Πολωνοί παλεύουν με τους Τσέχους, Ουκρανούς, Γερμανούς, Γερμανοί με τους Τσέχους. Ούγγροι με τους Σλοβάκους και Ρουμάνους. Στην Ουγγαρία, στην Πολωνία, στη Ρουμανία μπολσεβισμός βροντάει, στη Γερμανία σπαρτακισμός. Οι διπλωμάτες αγωνίζονται να βρούνε λύσεις στο Παρίσι ιμπεριαλιστικές ή συμβιβαστικές. Ο Ουίλσον παλεύει με τον Κλεμανσώ. Οι Ιταλοί μποϊκοτάρουν τους Γιουγκοσλάβους. Οι Αμερικανοί φοβερίζουν τους Ιταλούς πως αν δεν πάψουν το μποϊκοτάρισμα των Γιουγκοσλάβων θα τους μποϊκοτάρουν αυτοί. Ο Βενιζέλος βγάζει λόγους και εισπράτει επευφημίες και χειροκροτήματα κούφια σε ένα θέατρο στη Μασαλία. Στη Πορτογαλλία μοναρχική επανάσταση που αποτυχαίνει. Στην Ισπανία αυτονομιστικό κίνημα Καταλανίας και σοσιαλιστικά κινήματα. Στην Αγγλία, ιρλανδικό κίνημα αυτονομιστικό και κίνδυνος απεργίας μεγάλης, ανθρακωρύχων, σιδηροδρομικών και dockers. Στο Βέλγιο το 1/3 των εργατών απεργεί. Οι νασιοναλιστές των διαφόρων κρατών μαλόνουν αναμεταξύ τους για εδαφικές κατακτήσεις. Οι λαοί πεινούν, οι εμπορεύομενοι και επιχειρηματίες κερδίζουν και χορταίνουν, οι αχόρταγοι. Τα δημόσια οικονομικά τρίζουν από το βάρος των δανείων. Δικτατορεύουν και αγορεύουν οι πρωθυπουργοί. Παχιά λόγια και λιγνές ιδέες. Και γω ο Έλληνας, ελεύθερος τάχα πολίτης, βρίσκομαι εξόριστος στη Γαλλία που κάνει τον χωροφύλακα της Ελλάδας!

Φύλλα Ημερολογίου Τόμος ΣΤ, σελ. 53

Διαβάζω με πάθος την «Humanite» από την αρχή ως το τέλος. Γιατί τέτοιο ενδιαφέρον; Γιατί ξεσκεπάζει όλα τα ψέματα των ιμπεριαλιστών του καπιταλισμού (κεφαλαιοκρατίας), των επίσημων ανθρώπων, και βλέπω την «αλήθεια» δηλαδή τα ελατήρια αυτών όλων, όπως και τα ελατήρια των σοσιαλιστών που και αυτοί είναι εγωιστές, σαν τους άλλους, μα θέλουν τη δημιουργία μίας νέας κοινωνίας, μίας νέας τάξης πραγμάτων, όπου οι περισσότεροι να βγαίνουν ωφελημένοι στη γενική κοινωνική οικονομία. Αναποδογυρίζει τα καθεστώτα και τις παραδεγμένες αντίληψεις που τις βαρέθηκα (ίσως γιατί τις είχα και γώ και γιατί τώρα με βλάφτουν και εμένα) και μόνο η ανατροπή αυτή μου αρέσει, αδιάφορο αν και το καθεστώς που θέλει να εγκαταστήσει και αυτό έχει το ψέμα μέσα του. Μου αρέσει γιατί αναποδογυρίζει ένα ψέμα, ένα καθεστώς, ένα είδωλο γνωστό μου, μολονότι πάλι ψέμα και καθεστώς και είδωλο πάει να δημιουργήσει. Τουλάχιστον όμως αυτό το είδωλο θα είναι καινούργιο. Βαρέθηκα τα παλιά, και ρίχνομαι στα νέα με βουλιμία, με αχόρταγο ενδιαφέρον για να νοιώσω και αυτά σαν όλα τα περασμένα.

Φύλλα Ημερολογίου Τόμος ΣΤ, σελ. 56

Συμφωνεί η διάθεση μου με τους μπολσεβίκους α) γιατί αποκρούουν την ξενική επέμβαση στον τόπο τους, β) γιατί πολεμούν τις ιμπεριαλιστικές κυβερνήσεις Γαλλίας και Αγγλίας, γ) γιατί προσπαθούν να καλητερέψουν τη θέση των Ρώσων γεωργών και των εργατών.

Φύλλα Ημερολογίου Τόμος ΣΤ, σελ. 57 

...Νομίζω πως το αντίθετο είναι σωστότερο και βαθύτερο για έναν άνθρωπο που ξεσκαλίζει τον ευατό του πιο προσεχτικά. Δηλαδή όποιος δεν αγαπά πρώτα την πατρίδα του δεν μπορεί να αγαπά αληθινά την ανθρωπότητα. Όποιος δεν αγαπά τον ευατό του, δεν αγαπά αληθινά τους άλλους. Και ο Χριστός είχε πάλι δίκιο που είπε: «Αγάπα τον πλησίον σου ως σευατόν». Εύκολο είναι να πείς «εγώ αγαπώ την ανθρωπότητα, εγώ είμαι πρώτα άνθρωπος και ύστερα Γάλλος ή Έλληνας». Αλλά βαθύτερο είναι να αισθανθείς ότι είσαι πρώτα Γάλλος ή Έλληνας και έπειτα άνθρωπος. Και μάλιστα η λέξη aimer ή αγάπη δεν έχει την θέση της εδώ. Το ζήτημα είναι να νιώσεις, de santir et de comprendre την ανθρωπότητα, και για να την νοιώσεις πρέπει να έχεις νοιώσει τον ευατό σου και για να νοιώσεις τον ευατό σου πρέπει να έχεις νοιώσει την πατρίδα δηλαδή το έθνος σου, την κληρονομικότητα σου, την καταγωγή σου.

Φύλλα Ημερολογίου Τόμος ΣΤ, σελ. 58

...Αλλά είμαι σοσιαλιστής κατά τούτο, ότι γυρεύω και γω μία καινούργια τάξη πραγμάτων, μία καινούργια οικονομία κοινοτική που να βοηθεί όλους, τους λιγότερους και τους περισσότερους, να ζούν καλά και να υψόνονται όσο μπορούν ηθικά. Δεν είμαι σοσιαλιστής όσο ο σοσιαλισμός ενεργεί για το ισοπέδωμα των ανθρώπων προς τα κάτω. Είμαι σοσιαλιστής όσο ενεργεί ο σοσιαλισμός για τον λυτρωμό των ανθρώπων από τα τωρινά κράτη, τους κεφαλαιοκράτες και τους λοιπούς κυρίους τους, από τους δεσπότες και τυράννους, όσο ενεργεί για την ελευθερία του κάθε ατόμου να μπορεί να ανέβει όχι κοινωνικά μα ηθικά.

Δε θέλω ο εργάτης να γίνει εργοδότης, ή κεφαλαιούχος ή επιχειρηματίας. Θέλω να έχει όμως υποφερτή ζωή και να γίνει καλήτερος άνθρωπος, όσο μπορεί να ανέβει σε υψηλότερο ηθικό επίπεδο, να νοιώθει την καταγωγή του την εθνική, το έθνος του, τον ευατό του και τα άλλα έθνη και τους άλλους ανθρώπους, και να νοιώθει την αλληλεγγύη που τον συνδέει με τους ανθρώπους της δικής του κοινωνίας, με τις άλλες κοινωνίες των ανθρώπων και με τα άλλα άτομα κάθε κοινωνίας ανθρώπων. Ο άνθρωπος, όπως και τα άλλα ζώα, είναι «ζώο κοινωνικό» και δεν είναι άτομο. Όσο λαβαίνει βαθύτερη συνείδηση του ευατού του ο άνθρωπος, τόσο νοιώθει πως δεν είναι άτομο, και υψόνεται σε μία συνείδηση της ανθρωπότητας, καταλαβαίνει την αλληλεγγύη και ενεργεί σύμφωνα της.

...η βαθειά συνείδηση δείχνει στον άνθρωπο πως δεν είναι άτομο παρά έχει μίαν αλληλεγγύη με τους άλλους ανθρώπους, κοντινούς του και μακρινούς, ζωντανούς και πεθαμένους, και μελλόμενους ακόμη, και αυτή η εικόνα της αλληλεγγύης τον κάνει να νοιώθει τους δεσμούς του και παράδεχεται τις αναποδιές του, τις δυσκολίες του και τα δεσμά του ακόμη, τη μικρότητα του με κάποια φωτεινή γαλήνη, πλαταίνει τον εγωισμό του, τον κάνει επιεικέστερο για τους άλλους και σκληρότερο για τον ευατό του, τον υψόνει από στενό συμφεροντολόγο σε ασυμφεροντολόγητο άνθρωπο, αγαθότερο για τους άλλους, σημαντικότερο. Και έχοντας πάντα μπροστά του σαν όραμα την εικόνα αυτής της αλληλεγγύης, ζώντας μέσα στο φώς της, και ενεργεί πια σύμφωνα της, αναγνωρίζει τα δικαιώματα των άλλων, στεριόνει τον αυτοπεριορισμό του και την αυτοκυριαρχία του. 

Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός σοσιαλιστής.

Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός πατριώτης.

Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να νοιώσω τον ευατό μου άτομο.

Από άνθρωπος μίας τάξης με ορισμένα συμφέροντα τάξης, γίνομαι σοσιαλιστής με την πλατειά έννοια και θέλω μία καινούργια οικονομία της κοινωνίας μου και των άλλων κοινωνιών. Από στενός πατριώτης, γίνομαι εθνικιστής, με τη συνείδηση του έθνους μου και όλων των άλλων εθνών, γιατί οι διαφορές των εθνών πάντα θα υπάρχουν, και έχω τη συνείδηση τους και χαίρομαι που υπάρχουν αυτές οι διαφορές που με τις αντιθέσεις τους, με τις αντιλήψεις τους, υψόνουν την ανθρώπινη συνείδηση και ενέργεια.

Από άτομο γίνομαι άνθρωπος.

Από την στενή αλληλεγγύη, την ασυνείδητη, τη λεγόμενη αλληλοβοήθεια, φτάνω στην έννοια της αληθινής, της πλατειάς αλληλεγγύης, της ανθρώπινης και ζώ και ενεργώ σύμφωνα της. Άμα φτάσω στην κατανόηση αυτής της ανθρώπινης αλληλεγγύης, άμα ιδώ καθαρά την είκονα της, αυτή πιά με σπρώχνει, και άθελα μου, στις καλές, στις φωτεινές πράξεις, με βάζει σε μία πειθαρχία ζωής σύμφωνης με τον ευατό της, με οργανόνει για μία ζωή σε υψηλό ηθικό επίπεδο.

Φύλλα Ημερολογίου Τόμος ΣΤ, σελ. 58 - 59

Κάτω όλοι οι ιμπεριαλισμοί! Θα ησυχάσουν πολύ και θα καλητερέψουν πολύ οι άνθρωποι άμα πάψουν να έχουν χωματική λαιμαργία, δηλαδή να διψούν να απλωθούν σε ξένα χώματα, να ορίζουν όλο και περισσότερα χώματα. Να θέλουν τα έθνη να ορίζουν ανθρώπους το εννοώ, μας πως να ορίζουν; Με το πνεύμα, με τον πολιτισμό τους τον ανώτερο. Ας δημιουργούν τα έθνη πολιτισμούς και ας επηρεάζουν τα άλλα έθνη, αν μπορούν. Κι όποιος κάμει τον καλήτερο.

Μου φαίνεται πως αυτό το: «Γιούχα σε όλους τους ιμπεριαλισμούς» μου έρχεται φυσικά στο στόμα, από το αίσθημα πως άμα πέσουν τα ιμπεριαλιστικά, κεφαλαιοκρατικά καθεστώτα στη Γαλλία, Αγγλία, Ιταλία όπως έπεσαν στη Ρωσία, τότε θα μπορέσει να ανασάνει ο Ελληνισμός από τις διάφορες χωματικές βουλιμίες των Γάλλων, Άγγλων, Ιταλών, όπως και των Ρώσων. Ας μας αφήσουν ήσυχους στα σύνορα μας. Αυτό προπάντων θέλω και για αυτό λέω «Κάτω οι ιμπεριαλισμοί!».

Φύλλα Ημερολογίου Τόμος ΣΤ, σελ. 63

Να περιγράψω πως σιγά σιγά με αηδίασαν τα καμώματα των μεγάλων της γής, δηλαδή εκείνων που κυβερνούν τα έθνη τα μεγάλα και εκείνων που διευθύνουν τα μίκρα. Φέρσιμο Αγγλίας - Γαλλίας, Ιταλίας, Ρωσίας προς την Ελλάδα πριν την εξορία μου, φέρσιμο Γάλλων στην εξορία μας, ιμπεριαλισμοί, κεφαλαιοκρατία. Με πείραξαν σαν Έλληνα και σαν άνθρωπο. Ανικανότητα του πιο ειλικρινή Ουίλσον στο συνέδριο της ειρήνης. Σοσιαλισμός, κοινωνική επανάσταση Ρωσίας, Γερμανίας, Ουγγαρίας και αλλού. Αυγή του μέλλοντος. 

Φύλλα Ημερολογίου Τόμος ΣΤ, σελ. 68

Ο Barres στο νασιοναλισμό που έπλασε δεν έκαμε άλλο παρά να δώσει συνείδηση σε ένα αίσθημα βαθιά ριζωμένο στην ανθρώπινη ψυχή, στον πατριωτισμό. Ο Κροπότκιν και ο Μπακούνιν δεν κάνουν άλλο παρά να δίνουν συνείδηση (τη συνείδηση που αυτοί οι ίδιοι έλαβαν) ενός άλλου βαθιού αισθήματος, της αλληλοβοήθειας μεταξύ στους ανθρώπους.

Ούτε ο πρώτος, ούτε ο δεύτερος εδημιούργησαν τίποτε, μόνο έλαβαν και έδωσαν συνείδηση. Ο πατριωτισμός και η αλληλοβοήθεια υπάρχουν πάντα, με στενότερα ή πλατύτερα όρια (χωριό, πολιτεία, κράτος, έθνος, κοινότητα, αδελφάτα, συνεταιρισμοί, συνασπισμοί) και σύμφωνα τους ενεργούσαν και ενεργούν οι άνθρωποι. Οι νασιοναλιστές και οι αναρχικοί και οι σοσιαλιστές μόνο τα εφώτισαν, έκαμαν φωτεινή και μονομερής προβολή ενός αισθήματος όπως και οι ατομικιστές φώτισαν το άλλο αίσθημα τον εγωϊσμό (με αρχή την αυτοσυντηρησία).

Φύλλα Ημερολογίου Τόμος ΣΤ, σελ. 73

Όταν ο άνθρωπος καταντήσει άτομο και δεν νοιώθει δεσμούς με τους γύρω του ή τους προγόνους του, τότε γίνεται στενά εγωιστής. Κάθε παράδοση παλιά είναι μηδενικό για αυτόν, κάθε έλπιδα ξεραίνεται και τα μελλόμενα είναι αδειανά σαν τα περασμένα. Κρέμεται σαν ξεκρέμαστο μετέωρο μέσα στην κοινωνία, ούτε καν σαν αράχνη στην αραχνιά της, ούτε καν σαν άστρο μέσα στα άστρα. Γιατί δεν έχει συνείδηση των δεσμών του, τους έχει ξεχάσει, σβύσει, ξεράνει. Είναι νεκρό μόριο, μέσα στα ζωντανά, χαλασμένο που πρέπει μοιραία να πεθάνει. Η θέση του είναι στο νεκροταφείο ή στα βάθη της θάλασσας, ξερό κλαρί που αν δεν κοπεί από τους ανθρώπους, θα πέσει από τον άνεμο ή από το σάπισμα του ίδιου του ευατού του. Δεν μπορεί κανείς να είναι αυστηρός για αυτόν (εχτός αν μολύνει και τους άλλους) μα πρέπει να τον λυπάται. Guarda e passa.

Φύλλα Ημερολογίου Τόμος ΣΤ, σελ. 95

Θεμέλια βασικά της σκέψης μου της κοινωνικής και κάθε προγράμματος πολιτικής ενέργειας 1) οι κοινότητες - αυθυπαρξία και αυτοδίοικηση, ελεύθερη ανάπτυξη 2) συνεργατισμός - συμφέρον του καταναλωτή που είναι όλος ο κόσμος 3) ανατολή - ανεξάρτητος συνασπισμός της Ανατολής μέσα στην Ευρώπη.

Φύλλα Ημερολογίου Τόμος ΣΤ, σελ. 116 - 117 

Τι έχω να κάμω εδώ 1) Να τελειώσω το μυθιστόρημα που γράφω. 2) Να βρώ και να σημειώσω τον συμβιβασμό του εθνικισμού με το σοσιαλισμό, και του εθνικισμού με την ανατολική ιδέα. Βάση πολιτικού προγράμματος. Χρειάζεται και διάβασμα βιβλίων σχετικά.

Φύλλα Ημερολογίου Τόμος ΣΤ, σελ. 120

...Αυτό το γράμμα μου δυναμόνει τη συνείδηση της ανάγκης να συμβιβαστεί ο σοσιαλισμός με το νασιοναλισμό και να βρεθεί ο κρίκος ο συνδετικός και ο ρυθμός τους. Επίσης να ενισχυθεί ο συνεργατισμός (cooperative).

Φύλλα Ημερολογίου Τόμος ΣΤ, σελ. 130

Στο δεύτερο ήμισυ του 19ου και στις άρχες του 20ου αιώνα τρία πρόσωπα, τρία ονόματα και τρείς θεωρίες επικρατούν, ο Κάντ για την ηθική, ο Δαρβίνος για τη φυσική και ο Μάρξ για την κοινωνιολογία. Δευτερότερο πρόσωπο παίζει και ο Νίτσε με τον ατομικισμό του.

Φύλλα Ημερολογίου Τόμος ΣΤ, σελ. 122

Σωβινισμός= το να θεωρεί και να λέει καλήτερα όλα τα πράγματα του τόπου του επειδή του αρέσουν αυτουνού περισσότερο, έχοντας τα συνηθισμένα.

Ξενομανία= το να θεωρεί και να λέει καλήτερα όλα τα πράγματα των ξένων τόπων και να τα μιμείται για να γίνει ή να φανεί διαφορετικός από τους ανθρώπους του τόπου του και έτσι να τους ξεπερνά σε κάτι, επειδή δεν είναι ικανός να τους ξεπεράσει αλλοιώς. 

Φύλλα Ημερολογίου Τόμος ΣΤ, σελ. 126